Van een belangrijk man als paus Adrianus VI (1459-1523) zijn vele portretten geschilderd. Zijn beeltenis is uiteraard ook in Paushuize te vinden, al is geen van de schilderijen direct naar het leven geschilderd. Het zijn latere interpretaties, die de interessante vraag oproepen: hoe werd in de eeuwen na zijn dood naar de persoon van Adrianus gekeken?
Kopieën naar Jan van Scorel
De kanunnik en schilder Jan van Scorel (1495-1562) was evenals Adriaan afkomstig uit Utrecht en werd door zijn beroemde stadsgenoot benoemd als opzichter van de kunstcollectie in de Belvedère in Rome. Verschillende bronnen vermelden dat Van Scorel ook een aantal portretten van de paus schilderde. De Venetiaanse gezant Sanuto schreef in 1523 dat een jonge Nederlandse schilder bezig was aan twee portretten van de paus, en dat deze zo goed op hem leken dat het was alsof men hem zelf zag.
De oorspronkelijke portretten van Van Scorel zijn helaas verloren gegaan. Wel zijn er verschillende kopieën van de compositie van in elk geval één van de portretten bewaard gebleven, o.a. in het Aartsbisschoppelijk Paleis en het Centraal Museum in Utrecht. Het pausportret functioneerde toen zoals wij nu staatsieportretten van de koning ophangen in belangrijke overheidsgebouwen. Zo hing er bijvoorbeeld een portret van paus Adrianus VI in de Mariakerk en in de Oudmunster- of Salvatorkerk, allebei Utrechtse kerken waaraan hij als kanunnik was verbonden voordat hij tot paus werd benoemd. Zo waren er veel afbeeldingen van Adrianus in de omloop, die via de prentkunst over heel Europa verspreid raakten.
De kanunnik en schilder Jan van Scorel (1495-1562) was evenals Adriaan afkomstig uit Utrecht en werd door zijn beroemde stadsgenoot benoemd als opzichter van de kunstcollectie in de Belvedère in Rome. Verschillende bronnen vermelden dat Van Scorel ook een aantal portretten van de paus schilderde. De Venetiaanse gezant Sanuto schreef in 1523 dat een jonge Nederlandse schilder bezig was aan twee portretten van de paus, en dat deze zo goed op hem leken dat het was alsof men hem zelf zag.
De oorspronkelijke portretten van Van Scorel zijn helaas verloren gegaan. Wel zijn er verschillende kopieën van de compositie van in elk geval één van de portretten bewaard gebleven, o.a. in het Aartsbisschoppelijk Paleis en het Centraal Museum in Utrecht. Het pausportret functioneerde toen zoals wij nu staatsieportretten van de koning ophangen in belangrijke overheidsgebouwen. Zo hing er bijvoorbeeld een portret van paus Adrianus VI in de Mariakerk en in de Oudmunster- of Salvatorkerk, allebei Utrechtse kerken waaraan hij als kanunnik was verbonden voordat hij tot paus werd benoemd. Zo waren er veel afbeeldingen van Adrianus in de omloop, die via de prentkunst over heel Europa verspreid raakten.
Traditie van pausportretten
Het type portret van Jan van Scorel past in een traditie van pauselijke portretten die teruggaat op het portret van paus Julius II door Rafael, ca 1511-1512. Rafael brak met de manier waarop hiervoor pausen geportretteerd werden: frontaal, of knielend en profil. Paus Julius II is daarentegen driekwart afgebeeld, zittend. Ook nieuw was de intieme, meer persoonlijke manier waarop de paus werd afgebeeld: met een peinzende blik, in gedachten weggezonken. Deze manier van pauselijke portretkunst werd de nieuwe standaard en werd nog twee eeuwen nagevolgd door kunstenaars als Sebastiano del Piombo en Diego Velázquez.
Het type portret van Jan van Scorel past in een traditie van pauselijke portretten die teruggaat op het portret van paus Julius II door Rafael, ca 1511-1512. Rafael brak met de manier waarop hiervoor pausen geportretteerd werden: frontaal, of knielend en profil. Paus Julius II is daarentegen driekwart afgebeeld, zittend. Ook nieuw was de intieme, meer persoonlijke manier waarop de paus werd afgebeeld: met een peinzende blik, in gedachten weggezonken. Deze manier van pauselijke portretkunst werd de nieuwe standaard en werd nog twee eeuwen nagevolgd door kunstenaars als Sebastiano del Piombo en Diego Velázquez.
Een paus met een snor
In Paushuize hangt een portret van paus Adrianus VI, dat ook in deze traditie van portretteren past. Dit vermoedelijk achttiende-eeuwse schildering hangt in de hal, naast de ingang naar de Adrianussalon. Adriaan draagt op dit portret een rode mozetta (cape) en een muts (camauro), net als in het portret uit de collectie van het Centraal Museum. Linksboven is het wapen van paus Adrianus VI herkenbaar: drie wolfsangels met het wapenmotto ‘Patere et abstine’ (‘Lijd en mijd’). Aan de rechterzijde van zijn gezicht zijn het geboorte- en sterfjaar van paus Adrianus VI vermeld.
Anders dan in het schilderij van het Centraal Museum, waarop we Adriaan zien zitten terwijl hij een zegenend gebaar maakt met zijn rechterhand, is Adrianus van dichtbij geportretteerd. Ook draagt hij een witte kraag, die in het andere portret ontbreekt. Dergelijke kraagjes verschenen pas in de zeventiende eeuw en bleven ook in de achttiende en begin negentiende eeuw nog gangbaar voor clerici in de Republiek. Zeer opvallend is dat Adrianus op het portret in Paushuize is afgebeeld met een snor, terwijl we weten dat hij wars was van ijdelheid en zijn kardinalen verboden had een baard te dragen. Hoe is dit verschil te verklaren?
Ging het misschien om een protestants of oud-katholiek 'spotschilderij', waarin de paus geridiculiseerd werd door hem met opzet af te beelden met een snor? Dat zou kunnen, maar - anders dan bij makkelijk reproduceerbare en goedkope prenten - is het schilderen van een portret een kostbare aangelegenheid. Waarom zou iemand daar zoveel geld en moeite aan besteden? Zijn er dan misschien in een later stadium elementen toegevoegd aan het schilderij? Het kraagje, om het portret meer contemporain te laten lijken, en de snor, om de paus belachelijk te maken? Tijdens de restauratie van dit portret is dit onderzocht, maar dat bleek niet het geval te zijn.
Het lijkt aannemelijk dat dit portret geschilderd is naar een ander, niet meer bestaand schilderij door Jan van Scorel. Mogelijk is niet het origineel als voorbeeld gebruikt, maar een prent. Het portret vertoont namelijk treffende overeenkomsten met de prent die is afgebeeld in het boek Kerkelijke Historie en Outheden der Zeven Vereenigde Provincien uit 1726, uitgegeven in Leiden. De kleding, blik en houding zijn min of meer gelijk, en opeens wordt ook aannemelijk waar de snor vandaan komt: de schaduwpartij onder de neus van Adriaan op de prent is mogelijk verkeerd geïnterpreteerd als snor en zo op het schilderij terechtgekomen. De opdrachtgever is nog niet getraceerd. Mogelijk was het een katholiek, die trots was op zijn stadsgenoot, net als in de Pauszaal.
In Paushuize hangt een portret van paus Adrianus VI, dat ook in deze traditie van portretteren past. Dit vermoedelijk achttiende-eeuwse schildering hangt in de hal, naast de ingang naar de Adrianussalon. Adriaan draagt op dit portret een rode mozetta (cape) en een muts (camauro), net als in het portret uit de collectie van het Centraal Museum. Linksboven is het wapen van paus Adrianus VI herkenbaar: drie wolfsangels met het wapenmotto ‘Patere et abstine’ (‘Lijd en mijd’). Aan de rechterzijde van zijn gezicht zijn het geboorte- en sterfjaar van paus Adrianus VI vermeld.
Anders dan in het schilderij van het Centraal Museum, waarop we Adriaan zien zitten terwijl hij een zegenend gebaar maakt met zijn rechterhand, is Adrianus van dichtbij geportretteerd. Ook draagt hij een witte kraag, die in het andere portret ontbreekt. Dergelijke kraagjes verschenen pas in de zeventiende eeuw en bleven ook in de achttiende en begin negentiende eeuw nog gangbaar voor clerici in de Republiek. Zeer opvallend is dat Adrianus op het portret in Paushuize is afgebeeld met een snor, terwijl we weten dat hij wars was van ijdelheid en zijn kardinalen verboden had een baard te dragen. Hoe is dit verschil te verklaren?
Ging het misschien om een protestants of oud-katholiek 'spotschilderij', waarin de paus geridiculiseerd werd door hem met opzet af te beelden met een snor? Dat zou kunnen, maar - anders dan bij makkelijk reproduceerbare en goedkope prenten - is het schilderen van een portret een kostbare aangelegenheid. Waarom zou iemand daar zoveel geld en moeite aan besteden? Zijn er dan misschien in een later stadium elementen toegevoegd aan het schilderij? Het kraagje, om het portret meer contemporain te laten lijken, en de snor, om de paus belachelijk te maken? Tijdens de restauratie van dit portret is dit onderzocht, maar dat bleek niet het geval te zijn.
Het lijkt aannemelijk dat dit portret geschilderd is naar een ander, niet meer bestaand schilderij door Jan van Scorel. Mogelijk is niet het origineel als voorbeeld gebruikt, maar een prent. Het portret vertoont namelijk treffende overeenkomsten met de prent die is afgebeeld in het boek Kerkelijke Historie en Outheden der Zeven Vereenigde Provincien uit 1726, uitgegeven in Leiden. De kleding, blik en houding zijn min of meer gelijk, en opeens wordt ook aannemelijk waar de snor vandaan komt: de schaduwpartij onder de neus van Adriaan op de prent is mogelijk verkeerd geïnterpreteerd als snor en zo op het schilderij terechtgekomen. De opdrachtgever is nog niet getraceerd. Mogelijk was het een katholiek, die trots was op zijn stadsgenoot, net als in de Pauszaal.
Pauszaal
Er zijn meer portretten van Adriaan te vinden in Paushuize. Een serie schilderijen geschilderd door Dionys van Nijmegen in 1763 hangt in de Adrianussalon (bruikleen van Museum Catharijneconvent). Ze zijn oorspronkelijk gemaakt voor de ‘Pauszaal’ in het grote huis Brandaa, dat gebouwd was op de plek van Adrianus’ geboortehuis (hoek Oudegracht/Brandstraat), Een vroegere eigenaar, Hendricus Bosch (overleden 1732), had deze levensgrote schilderingen laten aanbrengen in een achttiende-eeuws interieur als eerbetoon aan de beroemde stadsgenoot. In 1868 werd het huis verbouwd tot meisjesschool Paus Adriaan. De Pauszaal bleef bewaard als tekenzaal. Nadat de school werd opgeheven, zijn de schilderijen in 1971 ondergebracht bij het Aartsbisschoppelijk Museum, vanaf 1976 Museum het Catharijneconvent. De school werd omgebouwd tot appartementencomplex.
De schilderijen stellen zes belangrijke scènes voor uit het leven van Adriaan. Zo zien we hem op een trompe l'oeuil-schiildering in grijstinten, als kleine jongen, terwijl hij naar school gestuurd wordt. Ook is hij afgebeeld als jonge proost van het Utrechtse kapittel van Sint Salvator. Een volgend schilderij toont het moment waarop Adriaan door keizer Maximiliaan I wordt gevraagd als leermeester voor zijn kleinzoon Karel (de latere keizer Karel V). Al wat ouder is hij op het schilderij, waarop hij een kroon overhandigd krijgt van Karel - die hem in feite vraagt als regent van Spanje op te treden. Een eveneens belangrijk moment is vastgelegd in het schilderij waarop Adriaan de kardinaalshoed krijgt van paus Leo X - al heeft dit moment nooit op die manier plaatsgevonden; de twee hebben elkaar nooit ontmoet en Adriaan was nog nooit in Rome geweest. Het laatste schilderij van de serie toont Adriaan van top tot teen als paus, met de pauselijke tiara op zijn hoofd, zijn rechterhand in een zegenend gebaar, zittend op een troon. Rechts op de achtergrond is de Sint Pietersbasiliek te zien - zoals die eruit zag ten tijde van het schilderij; tijdens het leven van Adriaan was de verbouwing nog in volle gang. Niet alle historische details kloppen, maar het is een letterlijk levensgroot monument voor het leven van Adriaan, dat hier in olieverf op doek is vereeuwigd.
Er zijn meer portretten van Adriaan te vinden in Paushuize. Een serie schilderijen geschilderd door Dionys van Nijmegen in 1763 hangt in de Adrianussalon (bruikleen van Museum Catharijneconvent). Ze zijn oorspronkelijk gemaakt voor de ‘Pauszaal’ in het grote huis Brandaa, dat gebouwd was op de plek van Adrianus’ geboortehuis (hoek Oudegracht/Brandstraat), Een vroegere eigenaar, Hendricus Bosch (overleden 1732), had deze levensgrote schilderingen laten aanbrengen in een achttiende-eeuws interieur als eerbetoon aan de beroemde stadsgenoot. In 1868 werd het huis verbouwd tot meisjesschool Paus Adriaan. De Pauszaal bleef bewaard als tekenzaal. Nadat de school werd opgeheven, zijn de schilderijen in 1971 ondergebracht bij het Aartsbisschoppelijk Museum, vanaf 1976 Museum het Catharijneconvent. De school werd omgebouwd tot appartementencomplex.
De schilderijen stellen zes belangrijke scènes voor uit het leven van Adriaan. Zo zien we hem op een trompe l'oeuil-schiildering in grijstinten, als kleine jongen, terwijl hij naar school gestuurd wordt. Ook is hij afgebeeld als jonge proost van het Utrechtse kapittel van Sint Salvator. Een volgend schilderij toont het moment waarop Adriaan door keizer Maximiliaan I wordt gevraagd als leermeester voor zijn kleinzoon Karel (de latere keizer Karel V). Al wat ouder is hij op het schilderij, waarop hij een kroon overhandigd krijgt van Karel - die hem in feite vraagt als regent van Spanje op te treden. Een eveneens belangrijk moment is vastgelegd in het schilderij waarop Adriaan de kardinaalshoed krijgt van paus Leo X - al heeft dit moment nooit op die manier plaatsgevonden; de twee hebben elkaar nooit ontmoet en Adriaan was nog nooit in Rome geweest. Het laatste schilderij van de serie toont Adriaan van top tot teen als paus, met de pauselijke tiara op zijn hoofd, zijn rechterhand in een zegenend gebaar, zittend op een troon. Rechts op de achtergrond is de Sint Pietersbasiliek te zien - zoals die eruit zag ten tijde van het schilderij; tijdens het leven van Adriaan was de verbouwing nog in volle gang. Niet alle historische details kloppen, maar het is een letterlijk levensgroot monument voor het leven van Adriaan, dat hier in olieverf op doek is vereeuwigd.
Conclusie
Tijdens het leven van Adriaan zijn er verschillende schilderijen van hem gemaakt: zo is hij in ieder geval geportretteerd door zijn 'hofschilder' Jan van Scorel. Deze portretten werden gekopieerd en opgehangen in de kapittels waar Adriaan een band mee had. Zijn beeltenis raakte nog verder bekend in Europa dankzij de prentkunst, die een goedkope en eenvoudige manier bood om beeldmateriaal te verspreiden. Enkele decennia na het overlijden van Adriaan keerde het tij; de reformatie zette in en de herinnering aan een paus, ook al was hij Utrechts, werd niet meer levendig gehouden in de noordelijke Nederlanden. Het was vooral te danken aan enkele individuele opdrachtgevers, die blijkbaar een persoonlijke interesse hadden in de historische figuur van Adriaan, dat er nog portretten van hem gemaakt werden.
Tijdens het leven van Adriaan zijn er verschillende schilderijen van hem gemaakt: zo is hij in ieder geval geportretteerd door zijn 'hofschilder' Jan van Scorel. Deze portretten werden gekopieerd en opgehangen in de kapittels waar Adriaan een band mee had. Zijn beeltenis raakte nog verder bekend in Europa dankzij de prentkunst, die een goedkope en eenvoudige manier bood om beeldmateriaal te verspreiden. Enkele decennia na het overlijden van Adriaan keerde het tij; de reformatie zette in en de herinnering aan een paus, ook al was hij Utrechts, werd niet meer levendig gehouden in de noordelijke Nederlanden. Het was vooral te danken aan enkele individuele opdrachtgevers, die blijkbaar een persoonlijke interesse hadden in de historische figuur van Adriaan, dat er nog portretten van hem gemaakt werden.
Bronnen
J. Coppens en M.E. Houtzager (red.), Paus Adriaan VI 1459-1959. Gedenkboek / catalogus van de herdenkingstentoonstelling. Centraal Museum Utrecht (28 september - 15 november 1959) / Stadhuis Leuven (23 november - 20 december 1950), Utrecht/Leuven 1959.
H.L.M. Defoer, ‘De schilderijencyclus met het leven van paus Adriaan door Dionijs van Nijmegen’, Opening heringerichte Adrianussalon 26 augustus 1997 Paushuize Kromme Nieuwegracht 49, Utrecht, p. 5-8.
G.A. Evers, 'Pauszaal - Paushuize', in: Maandblad Oud-Utrecht, 25-10-1929 (4e jaargang, nummer 10), p. 77.
Met dank aan Casper Staal en Ton van Schaijk.
H.L.M. Defoer, ‘De schilderijencyclus met het leven van paus Adriaan door Dionijs van Nijmegen’, Opening heringerichte Adrianussalon 26 augustus 1997 Paushuize Kromme Nieuwegracht 49, Utrecht, p. 5-8.
G.A. Evers, 'Pauszaal - Paushuize', in: Maandblad Oud-Utrecht, 25-10-1929 (4e jaargang, nummer 10), p. 77.
Met dank aan Casper Staal en Ton van Schaijk.
