Exterieur
‘Liever dan alle andere huizen in Utrecht’
Paushuize bestaat al meer dan vijfhonderd jaar. Het gebouw zelf is, met alle sporen die iedere nieuwe eigenaar heeft achtergelaten, een weerspiegeling van deze geschiedenis. Die begon op 25 april 1517, toen Adriaan van Utrecht, op dat moment diplomaat in Spanje, een huis van de bisschop in Utrecht aankocht om grotendeels af te breken en opnieuw op te bouwen. Hij hoopte terug te kunnen keren naar zijn geboortestad om in dit huis van zijn oude dag te kunnen genieten. Hij schreef aan een vriend: ‘God zelf gaf mij dit huis dat mij liever is dan alle andere huizen in Utrecht.’ En aan zijn vriend Johannes Dedel, kanunnik van de Sint Salvator en de Mariakerk in Utrecht, schreef hij schertsend: ‘Zelfs als ik paus was, zou ik dit huis willen bouwen en zou ik in Utrecht willen blijven.’
Dat het leven voor hem zo anders uitpakte, had hij toen nog niet kunnen weten. Tragisch genoeg betekende zijn verkiezing tot paus dat hij nooit meer is teruggekeerd naar Utrecht - hij heeft Paushuize dus nooit met eigen ogen gezien.
Paushuize bestaat al meer dan vijfhonderd jaar. Het gebouw zelf is, met alle sporen die iedere nieuwe eigenaar heeft achtergelaten, een weerspiegeling van deze geschiedenis. Die begon op 25 april 1517, toen Adriaan van Utrecht, op dat moment diplomaat in Spanje, een huis van de bisschop in Utrecht aankocht om grotendeels af te breken en opnieuw op te bouwen. Hij hoopte terug te kunnen keren naar zijn geboortestad om in dit huis van zijn oude dag te kunnen genieten. Hij schreef aan een vriend: ‘God zelf gaf mij dit huis dat mij liever is dan alle andere huizen in Utrecht.’ En aan zijn vriend Johannes Dedel, kanunnik van de Sint Salvator en de Mariakerk in Utrecht, schreef hij schertsend: ‘Zelfs als ik paus was, zou ik dit huis willen bouwen en zou ik in Utrecht willen blijven.’
Dat het leven voor hem zo anders uitpakte, had hij toen nog niet kunnen weten. Tragisch genoeg betekende zijn verkiezing tot paus dat hij nooit meer is teruggekeerd naar Utrecht - hij heeft Paushuize dus nooit met eigen ogen gezien.
De bouw van Paushuize
Over de totstandkoming van Paushuize weten we erg weinig. Uit het bouwhistorisch rapport dat is opgesteld voor de restauratie in 2009-2011 blijkt dat Paushuize gebouwd is op middeleeuwse fundamenten; mogelijk zijn dat restanten van het veertiende-eeuwse pand van de bisschop. Afbraak en nieuwbouw werd destijds als verspilling van materiaal en beschikbare ruimte gezien, en daarom zijn waarschijnlijk delen van muren en fundamenten hergebruikt voor de bouw van het huidige pand.
Paushuize is gebouwd als een langgerekt, rechthoekig huis met twee bouwlagen (begane grond en eerste verdieping) en een kelder. Ook waren er twee traptorens om naar de andere verdiepingen te komen. De architectuur vertoont invloeden van de late gotiek en de vroege renaissance. Typisch gotisch zijn de vensters met spitsbogen en de pinakels op de trapgevel. De rode baksteen afgewisseld met natuurstenen speklagen is dan weer een kenmerk van de noordelijke renaissance.
Op de begane grond bevond zich waarschijnlijk een grote zaal. Wat nu een binnenmuur tussen de kamers en de gang is, was oorspronkelijk de buitenmuur. Hierin waren grote ramen aangebracht, uitzonderlijk groot voor die tijd. Ze boden een mooi uitzicht op de tuin en de Pieterskerk die er achter ligt. De buitenmuur aan de andere kant, aan de Pausdam, was daarentegen vrij gesloten; alleen bovenin gaven een paar kleine ramen licht in de grote zaal. Het huis keerde zich als het ware af van de stad, en richtte zich op de groene oase van de binnenplaats. Op een reconstructie die in 1730 is getekend is deze situatie waarschijnlijk goed weergegeven.
Lees hier meer over de plek van Paushuize in de stad.
Over de totstandkoming van Paushuize weten we erg weinig. Uit het bouwhistorisch rapport dat is opgesteld voor de restauratie in 2009-2011 blijkt dat Paushuize gebouwd is op middeleeuwse fundamenten; mogelijk zijn dat restanten van het veertiende-eeuwse pand van de bisschop. Afbraak en nieuwbouw werd destijds als verspilling van materiaal en beschikbare ruimte gezien, en daarom zijn waarschijnlijk delen van muren en fundamenten hergebruikt voor de bouw van het huidige pand.
Paushuize is gebouwd als een langgerekt, rechthoekig huis met twee bouwlagen (begane grond en eerste verdieping) en een kelder. Ook waren er twee traptorens om naar de andere verdiepingen te komen. De architectuur vertoont invloeden van de late gotiek en de vroege renaissance. Typisch gotisch zijn de vensters met spitsbogen en de pinakels op de trapgevel. De rode baksteen afgewisseld met natuurstenen speklagen is dan weer een kenmerk van de noordelijke renaissance.
Op de begane grond bevond zich waarschijnlijk een grote zaal. Wat nu een binnenmuur tussen de kamers en de gang is, was oorspronkelijk de buitenmuur. Hierin waren grote ramen aangebracht, uitzonderlijk groot voor die tijd. Ze boden een mooi uitzicht op de tuin en de Pieterskerk die er achter ligt. De buitenmuur aan de andere kant, aan de Pausdam, was daarentegen vrij gesloten; alleen bovenin gaven een paar kleine ramen licht in de grote zaal. Het huis keerde zich als het ware af van de stad, en richtte zich op de groene oase van de binnenplaats. Op een reconstructie die in 1730 is getekend is deze situatie waarschijnlijk goed weergegeven.
Lees hier meer over de plek van Paushuize in de stad.
Tekening van L.P. Serrurier uit ca. 1730 naar een onbekend voorbeeld uit de 17de eeuw. (Het Utrechts Archief)
Poortgebouw
Op bovenstaande tekening is rechts van Paushuize het poortgebouw te zien, dat haaks op het oorspronkelijke pand is gezet. Het poortgebouw is een latere aanbouw, rond 1630 geplaatst in opdracht van de toenmalige eigenaar jonkheer Daniel d'Ablaing. Een oude kaart circa 1570 laat zien dat op deze plek een kleiner bouwvolume stond, dat is vervangen door het huidige poortgebouw. Interessant genoeg is de overgang tussen het 16e-eeuwse Paushuize en het 17e-eeuwse poortgebouw niet zo groot. De speklagen en gotische poortomlijsting maken dat de nieuwere aanbouw haast naadloos aansluit op het oorspronkelijke Paushuize. Dat de bouwstijl ruim een eeuw later zo aangepast werd aan het bestaande gebouw, toont het respect dat men toen ook had voor het 'huis van de paus'.
Op bovenstaande tekening is rechts van Paushuize het poortgebouw te zien, dat haaks op het oorspronkelijke pand is gezet. Het poortgebouw is een latere aanbouw, rond 1630 geplaatst in opdracht van de toenmalige eigenaar jonkheer Daniel d'Ablaing. Een oude kaart circa 1570 laat zien dat op deze plek een kleiner bouwvolume stond, dat is vervangen door het huidige poortgebouw. Interessant genoeg is de overgang tussen het 16e-eeuwse Paushuize en het 17e-eeuwse poortgebouw niet zo groot. De speklagen en gotische poortomlijsting maken dat de nieuwere aanbouw haast naadloos aansluit op het oorspronkelijke Paushuize. Dat de bouwstijl ruim een eeuw later zo aangepast werd aan het bestaande gebouw, toont het respect dat men toen ook had voor het 'huis van de paus'.
Het poortgebouw van Paushuize. (Wikimedia Commons)
Beeld van de Romeinse soldaat
Aan de binnenplaatszijde van het poortgebouw is een opvallend beeldhouwwerk geplaatst: een Romeinse soldaat die op het punt staat een kogel te gooien. Dit beeldhouwwerk heeft alles te maken met het levensverhaal van bewoner en opdrachtgever voor het plaatsen van het poortgebouw Daniel d'Ablaing. Tegen hem werden verschillende processen gevoerd wegens onfatsoenlijk gedrag. Hij bleek jarenlang een incestueuze verhouding te hebben gehad met zijn twee inwonende nichtjes, waaruit ook verschillende kinderen waren voortgekomen. Om te laten zien dat de kritiek hem niet deerde, liet hij in 1633 dit stenen reliëf maken. Hieronder staat de spreuk: ‘Non omne quod minatur ferit’ (niet alles wat dreigt treft ook). In 1643 werd hij levenslang uit Utrecht verbannen vanwege zijn 'lichtzinnige levensstijl'.
Aan de binnenplaatszijde van het poortgebouw is een opvallend beeldhouwwerk geplaatst: een Romeinse soldaat die op het punt staat een kogel te gooien. Dit beeldhouwwerk heeft alles te maken met het levensverhaal van bewoner en opdrachtgever voor het plaatsen van het poortgebouw Daniel d'Ablaing. Tegen hem werden verschillende processen gevoerd wegens onfatsoenlijk gedrag. Hij bleek jarenlang een incestueuze verhouding te hebben gehad met zijn twee inwonende nichtjes, waaruit ook verschillende kinderen waren voortgekomen. Om te laten zien dat de kritiek hem niet deerde, liet hij in 1633 dit stenen reliëf maken. Hieronder staat de spreuk: ‘Non omne quod minatur ferit’ (niet alles wat dreigt treft ook). In 1643 werd hij levenslang uit Utrecht verbannen vanwege zijn 'lichtzinnige levensstijl'.
Het beeldhouwwerk van een Romeinse soldaat in het poortgebouw van Paushuize. (Wikimedia Commons / Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)
Salvatorbeeld
Een ander prominent beeldhouwwerk zien we midden op de westgevel, dat lijkt uit te kijken over de Pausdam en de Nieuwegracht. Het is de Christus Salvator Mundi, oftewel Christus, de redder van de wereld. Hij heeft de wereldbol beschermend in zijn handen. Onderaan het beeld zien we het wapen van paus Adrianus VI, dat bestaat uit drie wolfsangels. (Meer over het wapen van paus Adrianus VI lees je hier.)
Op deze prominente plek heeft altijd een beeld gestaan, dat weten we op basis van tekeningen uit het Utrechts Archief. Niet geheel duidelijk is of het altijd hetzelfde beeld is geweest. Opvallend aan het huidige beeld is de combinatie van het hoofd, dat is afgeleid van klassieke beeldhouwkunst, en de plooival van de kleding, die meer gelijkenis vertoont met middeleeuwse beeldhouwkunst. Mogelijk is het huidige beeld rond 1830 gemaakt door E.F Georges, de beeldhouwer die in contact was met Christiaan Kramm, de architect die de verbouwing van Paushuize destijds begeleidde (en de Balzaal ontwierp). Tijdens de restauratie van 1888-1890 is het beeld en de omlijstende nis gerestaureerd.
Een ander prominent beeldhouwwerk zien we midden op de westgevel, dat lijkt uit te kijken over de Pausdam en de Nieuwegracht. Het is de Christus Salvator Mundi, oftewel Christus, de redder van de wereld. Hij heeft de wereldbol beschermend in zijn handen. Onderaan het beeld zien we het wapen van paus Adrianus VI, dat bestaat uit drie wolfsangels. (Meer over het wapen van paus Adrianus VI lees je hier.)
Op deze prominente plek heeft altijd een beeld gestaan, dat weten we op basis van tekeningen uit het Utrechts Archief. Niet geheel duidelijk is of het altijd hetzelfde beeld is geweest. Opvallend aan het huidige beeld is de combinatie van het hoofd, dat is afgeleid van klassieke beeldhouwkunst, en de plooival van de kleding, die meer gelijkenis vertoont met middeleeuwse beeldhouwkunst. Mogelijk is het huidige beeld rond 1830 gemaakt door E.F Georges, de beeldhouwer die in contact was met Christiaan Kramm, de architect die de verbouwing van Paushuize destijds begeleidde (en de Balzaal ontwierp). Tijdens de restauratie van 1888-1890 is het beeld en de omlijstende nis gerestaureerd.
Christus Salvator Mundi, het beeld in de westgevel van Paushuize. (Wikimedia Commons)
Bronnen
A. van Benthem (red.), Romeinen in de kelder van de paus (stad Utrecht). Een archeologische begeleiding, ADC ArcheoProjecten, Amersfoort 2015.
Gesprekken met bouwhistoricus Jan van der Hoeve, Utrecht, 2018-2019.
Gesprekken met bouwhistoricus Jan van der Hoeve, Utrecht, 2018-2019.
