Het wapen van paus Adrianus VI is op verschillende plekken in Utrecht te zien, maar het is opvallend genoeg ook op verschillende manieren afgebeeld. Zo is er op de gevel van Paushuize, direct onder de voeten van het Christusbeeld, een wapen afgebeeld met drie zogenaamde wolfsangels. Maar het wapen dat op een console in de Pausdambrug is afgebeeld, bevat naast wolfsangels ook twee leeuwen. Welk wapen is de 'juiste'? Wat betekenen deze symbolen? En wat vertelt het wapen ons over Adriaan zelf?
Een pauselijk wapen
Het wapen dat Adriaan in zijn tijd in Rome, als paus Adrianus VI, gebruikte, zien we op zijn grafmonument in de Santa Maria dell’Anima in Rome naar ontwerp van Baldassarre Peruzzi. Het wapen op het praalgraf is prominent op de tombe geplaatst. Het wapenschild is gevierendeeld: linksboven en rechtsonder (veld I en IV) zien we de drie wolfsangels, en de andere twee velden (II en III) zijn gevuld met klimmende, gekroonde leeuwen. Het wapenschild zelf wordt bekroond door de pauselijke tiara en vastgehouden door twee engelen of putti. Erachter zijn twee sleutels gekruist, de zogenaamde ‘sleutels van Petrus’. Deze combinatie van elementen – het schild, de tiara en de sleutels – werd in de tijd van Adrianus al eeuwen gehanteerd in de pauselijke heraldiek en zou nog tot 2005 gebruikt worden. We zien het wapen in deze samenstelling ook op een tekening van Michelangelo Anselmi, gemaakt tijdens het leven van Adriaan, en het komt ook voor op munten en zegels uit zijn tijd. Ook na zijn dood werd dit wapen in publicaties, op munten én in 1955 op een console op de Pausdambrug (gebeeldhouwd door Kees Groeneveld) afgebeeld.
Plaats in de hiërarchie
Het was in Adriaans tijd gebruikelijk voor geestelijken om wapens te hebben. In de late middeleeuwen ontstond, in navolging van de burgerlijke heraldiek, een eigen kerkelijke heraldiek. De regels en ornamenten weken af van die van de leken, maar het doel was hetzelfde: het aanduiden van personen en hun plaats in de hiërarchie. Bisschoppelijke mijters, kardinaalshoeden en andere ornamenten werden toegevoegd om de geestelijke stand te benadrukken.
Het wapen dat Adriaan in zijn tijd in Rome, als paus Adrianus VI, gebruikte, zien we op zijn grafmonument in de Santa Maria dell’Anima in Rome naar ontwerp van Baldassarre Peruzzi. Het wapen op het praalgraf is prominent op de tombe geplaatst. Het wapenschild is gevierendeeld: linksboven en rechtsonder (veld I en IV) zien we de drie wolfsangels, en de andere twee velden (II en III) zijn gevuld met klimmende, gekroonde leeuwen. Het wapenschild zelf wordt bekroond door de pauselijke tiara en vastgehouden door twee engelen of putti. Erachter zijn twee sleutels gekruist, de zogenaamde ‘sleutels van Petrus’. Deze combinatie van elementen – het schild, de tiara en de sleutels – werd in de tijd van Adrianus al eeuwen gehanteerd in de pauselijke heraldiek en zou nog tot 2005 gebruikt worden. We zien het wapen in deze samenstelling ook op een tekening van Michelangelo Anselmi, gemaakt tijdens het leven van Adriaan, en het komt ook voor op munten en zegels uit zijn tijd. Ook na zijn dood werd dit wapen in publicaties, op munten én in 1955 op een console op de Pausdambrug (gebeeldhouwd door Kees Groeneveld) afgebeeld.
Plaats in de hiërarchie
Het was in Adriaans tijd gebruikelijk voor geestelijken om wapens te hebben. In de late middeleeuwen ontstond, in navolging van de burgerlijke heraldiek, een eigen kerkelijke heraldiek. De regels en ornamenten weken af van die van de leken, maar het doel was hetzelfde: het aanduiden van personen en hun plaats in de hiërarchie. Bisschoppelijke mijters, kardinaalshoeden en andere ornamenten werden toegevoegd om de geestelijke stand te benadrukken.
Wapens in Paushuize
Voordat hij paus werd, gebruikte Adriaan ook al een wapen. Hierin waren alleen drie wolfsangels afgebeeld; het wapen was dus nog niet gevierendeeld en de leeuwen ontbraken ook nog. We zien het bijvoorbeeld in de zegels waarmee hij zijn aktes ondertekende voordat hij paus werd, maar ook onder het beeld van Christus Salvator op de zuidgevel van Paushuize, bekroond met een kardinaalshoed. Dit huis liet Adriaan in 1517 bouwen; in datzelfde jaar werd hij ook tot kardinaal gecreëerd.
Ook op een andere plek in het huis was dit wapen aanwezig: begin negentiende eeuw is een wapensteen uit in een schoorsteenfries in de grote zaal verwijderd en buiten in een tuinmuur gemetseld. Eén van de latere bewoners van Paushuize, de commissaris van de koningin Alexander Schimmelpenninck van der Oye, attendeerde in een brief uit 1898 monumentenbeschermer Victor de Stuers op de gehavende staat van de zachte steen, en probeerde hem te bewegen deze steen een plaats te geven 'die u als secuur overkomt'. Wat er met deze steen is gebeurd, is onbekend; een tekening van R. Craeyvanger uit circa 1840 bevindt zich in de Atlas Coenen van 's Gravesloot in het Utrechts Archief. We zien hier ook weer het wapen met de drie wolfsangels; de leeuwen en pauselijke attributen ontbreken nog.
Voordat hij paus werd, gebruikte Adriaan ook al een wapen. Hierin waren alleen drie wolfsangels afgebeeld; het wapen was dus nog niet gevierendeeld en de leeuwen ontbraken ook nog. We zien het bijvoorbeeld in de zegels waarmee hij zijn aktes ondertekende voordat hij paus werd, maar ook onder het beeld van Christus Salvator op de zuidgevel van Paushuize, bekroond met een kardinaalshoed. Dit huis liet Adriaan in 1517 bouwen; in datzelfde jaar werd hij ook tot kardinaal gecreëerd.
Ook op een andere plek in het huis was dit wapen aanwezig: begin negentiende eeuw is een wapensteen uit in een schoorsteenfries in de grote zaal verwijderd en buiten in een tuinmuur gemetseld. Eén van de latere bewoners van Paushuize, de commissaris van de koningin Alexander Schimmelpenninck van der Oye, attendeerde in een brief uit 1898 monumentenbeschermer Victor de Stuers op de gehavende staat van de zachte steen, en probeerde hem te bewegen deze steen een plaats te geven 'die u als secuur overkomt'. Wat er met deze steen is gebeurd, is onbekend; een tekening van R. Craeyvanger uit circa 1840 bevindt zich in de Atlas Coenen van 's Gravesloot in het Utrechts Archief. We zien hier ook weer het wapen met de drie wolfsangels; de leeuwen en pauselijke attributen ontbreken nog.
Wolfsangel
Wat betekenen de symbolen? Een wolfsangel werd veel in de heraldiek gebruikt en kent meerdere betekenissen. Een wolfsangel werd daadwerkelijk gebruikt om wolven te vangen: er werd een stuk vlees op de punt geprikt, de haak werd hoog in een boom gehangen en zodra de wolf toesloeg, bleef hij in de haak hangen. Op deze manier werd de wolfsangel of wolfshaak niet alleen een jachtmiddel, maar ook een waarschuwingsteken voor gevaar (‘pas op, hier zijn wolven!’). In Germaanse gebieden werd het ook gebruikt als huisteken, om het bezit van een familie aan te geven. Vanwege de Germaanse herkomst werd de wolfsangel in de negentiende en twintigste eeuw gebruikt door rechts-radicalen als ornament en herkenningsteken, en werd het als partijteken voor de NSB geïntroduceerd. Meer hierover kun je lezen in het stukje over Paushuize in de Tweede Wereldoorlog.
Adellijke afstamming
In de tijd van Adriaan had de wolfsangel deze connotatie uiteraard nog niet. Was het misschien een verwijzing naar zijn Noord-Europese afkomst – uitzonderlijk in een lange rij van Italiaanse pausen? Dit is onwaarschijnlijk, omdat Adriaan het wapen al voor zijn verhuizing naar Zuid-Europa gebruikte. Was het dan, zoals Kits Nieuwenkamp in 1973 in Maandblad Oud-Utrecht beweerde, een verwijzing naar het beroep van Adriaans vader (‘scheepsmaker’) en waren het geen wolfsangels, maar enterhaken, die dienden om schepen bij te trekken en vervolgens te enteren? Ook deze verklaring lijkt wat vergezocht. Dikwijls werd het wapen van Adriaan ook in verband gebracht met adellijke families, zoals het wapen van het geslacht Dedel, dat in plaats van wolfsangels drie lelies hanteerde. De verwantschap van Adriaan met deze familie wordt tegenwoordig weerlegd; zie hiervoor de meest recente biografieën van Adriaan door Michiel Verwey en Twan Geurts.
Leeuw
Ook over de herkomst van de leeuw in het wapen van Adriaan bestaan diverse theorieën. Was het het wapenteken van zijn moeder, stond het wapendier symbool voor moed, of was het een verwijzing naar het hertogdom Brabant, waarin Leuven ligt, de stad die zo’n grote rol speelde in het begin van het leven van Adriaan? Er is hierover in de literatuur veel gespeculeerd, maar een eenduidig antwoord op deze vragen kan (nog) niet gegeven worden.
Een man met een wapen
Het wapen van Adriaan laat nog wat vragen open. Desondanks toont het ons dat Adriaan zich zeer bewust was van zijn bijzondere positie: een belangrijke geestelijke, op zijn hoogtepunt zelfs de belangrijkste geestelijke van Europa - een man met een eigen wapen.
Wat betekenen de symbolen? Een wolfsangel werd veel in de heraldiek gebruikt en kent meerdere betekenissen. Een wolfsangel werd daadwerkelijk gebruikt om wolven te vangen: er werd een stuk vlees op de punt geprikt, de haak werd hoog in een boom gehangen en zodra de wolf toesloeg, bleef hij in de haak hangen. Op deze manier werd de wolfsangel of wolfshaak niet alleen een jachtmiddel, maar ook een waarschuwingsteken voor gevaar (‘pas op, hier zijn wolven!’). In Germaanse gebieden werd het ook gebruikt als huisteken, om het bezit van een familie aan te geven. Vanwege de Germaanse herkomst werd de wolfsangel in de negentiende en twintigste eeuw gebruikt door rechts-radicalen als ornament en herkenningsteken, en werd het als partijteken voor de NSB geïntroduceerd. Meer hierover kun je lezen in het stukje over Paushuize in de Tweede Wereldoorlog.
Adellijke afstamming
In de tijd van Adriaan had de wolfsangel deze connotatie uiteraard nog niet. Was het misschien een verwijzing naar zijn Noord-Europese afkomst – uitzonderlijk in een lange rij van Italiaanse pausen? Dit is onwaarschijnlijk, omdat Adriaan het wapen al voor zijn verhuizing naar Zuid-Europa gebruikte. Was het dan, zoals Kits Nieuwenkamp in 1973 in Maandblad Oud-Utrecht beweerde, een verwijzing naar het beroep van Adriaans vader (‘scheepsmaker’) en waren het geen wolfsangels, maar enterhaken, die dienden om schepen bij te trekken en vervolgens te enteren? Ook deze verklaring lijkt wat vergezocht. Dikwijls werd het wapen van Adriaan ook in verband gebracht met adellijke families, zoals het wapen van het geslacht Dedel, dat in plaats van wolfsangels drie lelies hanteerde. De verwantschap van Adriaan met deze familie wordt tegenwoordig weerlegd; zie hiervoor de meest recente biografieën van Adriaan door Michiel Verwey en Twan Geurts.
Leeuw
Ook over de herkomst van de leeuw in het wapen van Adriaan bestaan diverse theorieën. Was het het wapenteken van zijn moeder, stond het wapendier symbool voor moed, of was het een verwijzing naar het hertogdom Brabant, waarin Leuven ligt, de stad die zo’n grote rol speelde in het begin van het leven van Adriaan? Er is hierover in de literatuur veel gespeculeerd, maar een eenduidig antwoord op deze vragen kan (nog) niet gegeven worden.
Een man met een wapen
Het wapen van Adriaan laat nog wat vragen open. Desondanks toont het ons dat Adriaan zich zeer bewust was van zijn bijzondere positie: een belangrijke geestelijke, op zijn hoogtepunt zelfs de belangrijkste geestelijke van Europa - een man met een eigen wapen.
Bronnen
J. Coppens, & M.E. Houtzager (red.), Paus Adriaan VI 1459 - 1959, Gedenkboek / catalogus van de herdenkingstentoonstelling. Centraal Museum Utrecht (28 september - 15 november 1959) / Stadhuis Leuven (23 november - 20 december 1950), Utrecht/Leuven, 1959, cat.nr. 68.
T. Geurts, De Nederlandse paus. Adrianus van Utrecht 1459-1523, Amsterdam 2017
H.W.M.J. Kits Nieuwenkamp, ‘Paus Adrianus VI en de betekenis van zijn wapen’, in: Maandblad Oud-Utrecht, jg. 46 (1973), nr. 10, p. 87.
M. Nahuys, 'Het geslacht Schrevel of Schrevelius, en het wapen van Paus Adriaan VI', in: Dietsche Warande, Nieuwe reeks 2, jg. 3 (1890), p. 588.
M. Verwey, Adrianus VI (1459-1523). De tragische paus uit de Nederlanden, Antwerpen - Apeldoorn, 2011
Nationaal Archief, archief Collectie de Stuers, archiefinventaris 2.21.355, inv.nr 295. Brief van Schimmelpenninck van der Oye aan Victor de Steurs d.d. 27 mei 1898.
T. Geurts, De Nederlandse paus. Adrianus van Utrecht 1459-1523, Amsterdam 2017
H.W.M.J. Kits Nieuwenkamp, ‘Paus Adrianus VI en de betekenis van zijn wapen’, in: Maandblad Oud-Utrecht, jg. 46 (1973), nr. 10, p. 87.
M. Nahuys, 'Het geslacht Schrevel of Schrevelius, en het wapen van Paus Adriaan VI', in: Dietsche Warande, Nieuwe reeks 2, jg. 3 (1890), p. 588.
M. Verwey, Adrianus VI (1459-1523). De tragische paus uit de Nederlanden, Antwerpen - Apeldoorn, 2011
Nationaal Archief, archief Collectie de Stuers, archiefinventaris 2.21.355, inv.nr 295. Brief van Schimmelpenninck van der Oye aan Victor de Steurs d.d. 27 mei 1898.
