Het verleden bestaat niet alleen uit succesverhalen. Bij het terugkijken naar vroeger is het ook goed om stil te staan bij de donkere kant van de geschiedenis. Net als veel toonaangevende monumenten werd Paushuize in de Tweede Wereldoorlog gebruikt door de Duitse bezetter. Dat zou je, naast praktisch, ook een symbolische daad kunnen noemen: het overnemen van toonaangevende monumenten die een belangrijke rol in de vaderlandse geschiedenis spelen, is bij uitstek een uitdrukking van macht.
Een nieuwe Commissaris
Utrecht was een belangrijke stad voor de bezetter. De Maliebaan vormde het bestuurlijke centrum van de NSB, en ook huisden hier Utrechtse afdelingen van de nationaal-socialisten zoals de Sicherheitspolizei en de Wehrmacht. De boeken van Ad van Liempt en Wout Buitelaar tonen aan dat juist hier, in het hol van de leeuw, het verzet actief was. Zo leidde Kardinaal de Jong het kerkelijk verzet vanuit het Aartsbisschoppelijk Paleis, en woonde verzetsstrijder Marie Anne Tellegen pal naast de Sicherheitspolizei.
Paushuize was voor de bezetting in gebruik als ambtswoning van de Commissaris van de Koningin, Lodewijk Bosch ridder van Rosenthal. Vanwege zijn anti-Duitse houding werd hij in 1941 ontslagen en vervolgens kwam hier namens de NSB de Commissaris der Provincie wonen. Een korte tijd was dat Frederik Ernst Müller, maar toen hij tot burgemeester in Rotterdam benoemd, werd hij opgevolgd door Willem Bernhard Engelbrecht.
Utrecht was een belangrijke stad voor de bezetter. De Maliebaan vormde het bestuurlijke centrum van de NSB, en ook huisden hier Utrechtse afdelingen van de nationaal-socialisten zoals de Sicherheitspolizei en de Wehrmacht. De boeken van Ad van Liempt en Wout Buitelaar tonen aan dat juist hier, in het hol van de leeuw, het verzet actief was. Zo leidde Kardinaal de Jong het kerkelijk verzet vanuit het Aartsbisschoppelijk Paleis, en woonde verzetsstrijder Marie Anne Tellegen pal naast de Sicherheitspolizei.
Paushuize was voor de bezetting in gebruik als ambtswoning van de Commissaris van de Koningin, Lodewijk Bosch ridder van Rosenthal. Vanwege zijn anti-Duitse houding werd hij in 1941 ontslagen en vervolgens kwam hier namens de NSB de Commissaris der Provincie wonen. Een korte tijd was dat Frederik Ernst Müller, maar toen hij tot burgemeester in Rotterdam benoemd, werd hij opgevolgd door Willem Bernhard Engelbrecht.
NSB-kopstukken
Commissaris Engelbrecht stelde het monumentale decor van zijn woning regelmatig ter beschikking aan NSB-kopstukken. Tussen 1941 en 1944 hield NSB-leider Anton Mussert zijn verjaardagsreceptie in Paushuize, zo bewijst ook de foto van de leden van de Jeugdstorm, die ter gelegenheid van Musserts verjaardag in 1941 een erewacht vormden bij de poort van Paushuize. In hetzelfde jaar ontving Mussert Adolf Hühnlein, de Korpsführer van de NSKK (een paramilitair onderdeel van de NSDAP), in de tegenwoordige Balzaal. Voor het feestmaal werd een lange tafel gedekt. Wie goed kijkt op de foto die van dit moment is genomen, ziet het portret van Hitler aan de muur hangen.
Waardering voor het verleden
De geschiedenis en de laat-gotische architectuur van Paushuize kon dus in de nationaalsocialistische context op waardering rekenen. Dat blijkt ook uit het feit dat Mussert een boek met foto's van het monument overhandigde aan Erwin Krauss, de opvolger van Hühnlein, bij zijn bezoek aan Utrecht in 1942. Een heel specifiek element dat de NSB'ers aan moet hebben gesproken is de wolfsangel in het wapen van paus Adrianus VI, een symbool dat in zijn tijd veel in de heraldiek werd gebruikt, en dat onder het beeld van Christus Salvator op de zuidgevel van Paushuize is aangebracht. De wolfsangel werd in 1938 tot het logo van de NSB getorpedeerd. Een artikel over de viering van de verjaardag van Mussert op Paushuize in De Zwarte Soldaat op 16 mei 1941 noteerde dat Adrianus ‘ongetwijfeld een vooruitzienden blik [heeft] gehad, toen hij drie wolfsangels in den gevel van dit gebouw liet aanbrengen…!’.
Commissaris Engelbrecht stelde het monumentale decor van zijn woning regelmatig ter beschikking aan NSB-kopstukken. Tussen 1941 en 1944 hield NSB-leider Anton Mussert zijn verjaardagsreceptie in Paushuize, zo bewijst ook de foto van de leden van de Jeugdstorm, die ter gelegenheid van Musserts verjaardag in 1941 een erewacht vormden bij de poort van Paushuize. In hetzelfde jaar ontving Mussert Adolf Hühnlein, de Korpsführer van de NSKK (een paramilitair onderdeel van de NSDAP), in de tegenwoordige Balzaal. Voor het feestmaal werd een lange tafel gedekt. Wie goed kijkt op de foto die van dit moment is genomen, ziet het portret van Hitler aan de muur hangen.
Waardering voor het verleden
De geschiedenis en de laat-gotische architectuur van Paushuize kon dus in de nationaalsocialistische context op waardering rekenen. Dat blijkt ook uit het feit dat Mussert een boek met foto's van het monument overhandigde aan Erwin Krauss, de opvolger van Hühnlein, bij zijn bezoek aan Utrecht in 1942. Een heel specifiek element dat de NSB'ers aan moet hebben gesproken is de wolfsangel in het wapen van paus Adrianus VI, een symbool dat in zijn tijd veel in de heraldiek werd gebruikt, en dat onder het beeld van Christus Salvator op de zuidgevel van Paushuize is aangebracht. De wolfsangel werd in 1938 tot het logo van de NSB getorpedeerd. Een artikel over de viering van de verjaardag van Mussert op Paushuize in De Zwarte Soldaat op 16 mei 1941 noteerde dat Adrianus ‘ongetwijfeld een vooruitzienden blik [heeft] gehad, toen hij drie wolfsangels in den gevel van dit gebouw liet aanbrengen…!’.
Macaber bezoek
In 1942 bracht SS-leider Heinrich Himmler een bezoek aan Nederland. Hij werd door Mussert ontvangen op het NSB-hoofdkwartier aan de Maliebaan. Vervolgens gingen ze met de auto naar Paushuize, waar ze de lunch (het 'noenmaal') gebruikten. Op filmbeelden zien we de NSB-vlag aan de poort wapperen en Himmler een roken sigaar op de binnenplaats. Daarna reed het gezelschap door naar de Goudsberg in Lunteren, een openluchtpodium voor NSB-partijbijeenkomsten, waar ze een oefening van de Jeugdstorm bekeken.
De aanleiding voor dit bezoek was macaber. Historici achten het waarschijnlijk dat Himmler kwam controleren of Nederland klaar was voor de systematische Jodenvervolging. De beelden van ontspannen nazi-kopstukken in Paushuize roepen zo mogelijk een nog ongemakkelijker gevoel op.
In 1942 bracht SS-leider Heinrich Himmler een bezoek aan Nederland. Hij werd door Mussert ontvangen op het NSB-hoofdkwartier aan de Maliebaan. Vervolgens gingen ze met de auto naar Paushuize, waar ze de lunch (het 'noenmaal') gebruikten. Op filmbeelden zien we de NSB-vlag aan de poort wapperen en Himmler een roken sigaar op de binnenplaats. Daarna reed het gezelschap door naar de Goudsberg in Lunteren, een openluchtpodium voor NSB-partijbijeenkomsten, waar ze een oefening van de Jeugdstorm bekeken.
De aanleiding voor dit bezoek was macaber. Historici achten het waarschijnlijk dat Himmler kwam controleren of Nederland klaar was voor de systematische Jodenvervolging. De beelden van ontspannen nazi-kopstukken in Paushuize roepen zo mogelijk een nog ongemakkelijker gevoel op.
Geen één ruit gebroken
Na de bevrijding keerde Bosch van Rosenthal terug in Paushuize als Commissaris van de Koningin, nadat hij in de oorlog in het verzet had gezeten. De voorpagina van Trouw van 7 mei 1945 heette de terugkerende Commissaris en de burgemeester welkom terug in Paushuize en het stadhuis, gelukkig 'zonder dat het oorlogsgeweld er ook maar één ruit van had gebroken'.
Paushuize had de oorlog zonder schade aan het monument doorstaan. De herinneringen aan NSB-vlaggen en nazi-leiders werden overschreven door nieuwe, hoopvolle gebeurtenissen, zoals op deze foto van schoolkinderen die ter gelegenheid van het vijftigjarig regeringsjubileum van Wilhelmina in 1948 een aubade brachten aan de Commissaris van de Koningin. In de eeuwenlange geschiedenis van Paushuize lijken die vijf jaar maar een oogwenk - toch is het goed om deze verschrikkelijke episode nooit te vergeten.
Na de bevrijding keerde Bosch van Rosenthal terug in Paushuize als Commissaris van de Koningin, nadat hij in de oorlog in het verzet had gezeten. De voorpagina van Trouw van 7 mei 1945 heette de terugkerende Commissaris en de burgemeester welkom terug in Paushuize en het stadhuis, gelukkig 'zonder dat het oorlogsgeweld er ook maar één ruit van had gebroken'.
Paushuize had de oorlog zonder schade aan het monument doorstaan. De herinneringen aan NSB-vlaggen en nazi-leiders werden overschreven door nieuwe, hoopvolle gebeurtenissen, zoals op deze foto van schoolkinderen die ter gelegenheid van het vijftigjarig regeringsjubileum van Wilhelmina in 1948 een aubade brachten aan de Commissaris van de Koningin. In de eeuwenlange geschiedenis van Paushuize lijken die vijf jaar maar een oogwenk - toch is het goed om deze verschrikkelijke episode nooit te vergeten.
Aubade van schoolkinderen ter gelegenheid van het vijftigjarig regeringsjubileum van Wilhelmina, 1948 (foto: Het Utrechts Archief).
Bronnen
Ad van Liempt, Aan de Maliebaan. De kerk, het verzet, de NSB en de SS op een strekkende kilometer, Amsterdam 2015.
Wout Buitelaar, Panden die verhalen. Een kleine oorlogsgeschiedenis van de Utrechtse Maliebaan, Utrecht 2008.
‘De verjaardag van den leider: een heerlijk bewijs van onze kracht en trouw’, in: De zwarte soldaat, 16-05-1941 (via Delpher).
'Welkom aan onzen Commissaris der Koningin en aan onzen Burgemeester', in: Trouw, 07-05-1945 (via Delpher).
Wout Buitelaar, Panden die verhalen. Een kleine oorlogsgeschiedenis van de Utrechtse Maliebaan, Utrecht 2008.
‘De verjaardag van den leider: een heerlijk bewijs van onze kracht en trouw’, in: De zwarte soldaat, 16-05-1941 (via Delpher).
'Welkom aan onzen Commissaris der Koningin en aan onzen Burgemeester', in: Trouw, 07-05-1945 (via Delpher).
